وظایف اساسی در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان

وظایف اساسی در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان
 
 دستاوردهای روان شناختی مکتب شناخت گرا در ارتباطات انسانی و دیدگاه های فرهنگی، به ویژه نظریه ی دریافت در ارتباطات جمعی، چند وظیفه ی اساسی در تعلیم و تربیت دینی کودکان و نوجوانان را به دست می دهد که توجه به آن ها می تواند برخی از گره های مشکلات موجود در برنامه های دینی را بگشاید:
 
1. نشانه شناسی دینی
 
 نخستین وظیفه ی اساسی که در تعلیم و تربیت دینی باید مد نظر قرار داد، شناخت نشانه ها و زبان دین است. باید به کودکان کمک کرد تا دریابند دین، بیانگر روش خاصی از تفکر است که در قالب ادبیات خاص خودش بیان گردیده است. این بدان معناست که باید درباره ی زبان دین، برای آنان مطالبی را بیان کرد.
 از آنجا که مباحث دینی ویژگی هایی دارد که آن را از سایر مباحث متمایز می سازد، ادبیات و نشانه های آن نیز باید با توجه به این محتوا تفسیر شود. بیان دینی، شامل احساس ها، ارزش ها و اشاراتی درباره ی حقایق هستی است که نیازمند زبانی اصطلاحی و کنایی، داستان ها و تمثیل ها و گاه اشعاری است که اگر به صورت تحت اللفظی تعبیر شود، با معانی حقیقی آن ها ارتباط برقرار نمی گردد و بی معنا و مبهم جلوه می کند. بنابراین باید درباره ی زبان اختصاصی دین در ارتباط با کودکان هشیار بود. کلمات نیاز به توضیح دارند و باید آن ها را در جای مخصوص خود استفاده کرد. نویسندگان و مجریان برنامه های دینی وظیفه دارند که نحوه ی به کارگیری صحیح نمادها و واژه های مذهبی و معانی ساده و ملموس آن ها را با اشاره به برخی ریشه های تاریخی مربوط به آن بیان کنند.
 مشکل دیگری که در زبان دینی وجود دارد، به داستان های دینی مربوط می شود. فرهنگ زندگی در چنین داستان هایی متفاوت از فرهنگ مأنوس کودکان است؛ از این روی، سبب به وجود آمدن پرسش ها و ابهام های متعددی در ذهن کودکان می شود که پیام آفرینان با توضیحاتی درباره ی فرهنگ خاص مردم آن روزگار، می توانند تا حد زیادی آن ها را مرتفع سازند. (1)
 
2. تأکید بر رفتارهای دینی
 
 دومین وظیفه ی اساسی در تربیت دینی، این است که به کودکان کمک کنیم تا طریقی را جست و جو کنند که در آن، باورها بر اعمال تأثیر گذارد؛ به گونه ای که اگر فردی دین خود را با علاقه به کار بندد، به سویی سوق داده می شود که طریقی و مخصوص رفتار کند. متأسفانه گاه تعلیم و تربیت دینی در جامعه ی ما تنها محدود به القای برخی مفاهیم نظری گردیده است؛ بدون آنکه کودکان و نوجوانان آن ها را باور داشته و در عمل تجربه کرده باشند که مقصود اصلی از دین، مجموعه ای از رفتارها و آثار درونی و برونی است که باید به آن ها متعهد شد. قسمت عمده ی این کار را باید با کودکان ده سال به بالا انجام داد؛ زیرا در سنین پایین تر، خردسالان در سطحی از رشد قرار ندارند که بتوان از آن ها توقع داشت تجربه ی مناسبی در عمل به دست آورند. (2)
 
3. انگیزش احساس ها و عواطف
 
 سومین وظیفه در حوزه ی تعلیمات دینی، این است که توجه کودکان به عناصر احساسی و عاطفی دین جلب گردد. به یقین، نمی توان مسائل عقلانی و انتزاعی دین را از ابعاد احساسی آن جدا دانست؛ تا این احساس برانگیخته نشود و وجدان و فطرت انسانی احیا نگردد، ایمان ریشه ندوانیده است و نمی توان توقع ثمر داشت. از این روی، می توان ادعا کرد دین با هنر نقاط اشتراک بیشتری دارد تا با مسائل خشک ریاضی. (3)
 
4. هشیاری درباره ی برداشت های خام
 
 اگر بیان این معارف، بدون توجه به محدودیت های شناختی مطرح شود، ممکن است مطالبی فراتر از درک فراگیران بیان گردد و آن ها را دچار سردرگمی و مشکلات بیشتری کند. به عنوان مثال، برای کودکی 7 ساله که هنوز خدا را مانند انسانی می پندارد که در محدوده ی قوانین دنیای مادی زندگی می کند، نمی توان از حضور خداوند در همه ی عالم، مجرد بودن و عدم نیاز مطلق او و مسائل این چنینی سخن گفت و به تجزیه و تحلیل آن ها پرداخت؛ زیرا درک این کودک از مفاهیم دینی، جز از طریق ملموسات و عینیات او امکان پذیر نیست و چنانچه دنیای تصورات او را با نفی این محدودیت ها از خداوند بر هم زنیم، کودک توانایی جایگزینی صفات و ویژگی های غیرمادی و مجرد را ندارد. از این روی، به شدت دچار سردرگمی و آشفتگی فکری خواهد شد. برای نمونه، زمانی که معلمی برای شاگرد خردسال خود توضیح داده بود که خدا مثل ما انسان ها نیست که غذا بخورد، بخوابد یا در خانه ای زندگی کند، بلکه او به هیچ چیز احتیاج ندارد و در همه جا حاضر است و به کارهای ما نظارت دارد، از کودک پرسش هایی شد تا میزان درک او از خدا پس از این توضیحات روشن گردد. او در پایان پاسخ داده بود: «من نمی دانم خدا چیست. اگر این طور باشد، خدا وجود ندارد»؛ زیرا او وجود خدا را با ویژگی های مادی آن دریافته است. (4)
 بنابراین، نباید تجزیه و تحلیل را خود از مسائل دینی به کودک تحمیل کنیم، بلکه باید گام به گام او را همراهی کرده تا برای ورود به سطوح بالاتر تفکر آمادگی پیدا کند.
 
5. تقویت تصویر محبت آمیز از دین
 
 علاقه ی فراوان کودکان به داستان، قالب جذاب و مناسب آن و زبان ساده ای که در طرح معارف دینی دارند، سبب می شود تا توصیه کنیم بخش عمده ای از پیام آفرینی های دینی کودکان از این رهگذر انجام پذیرد. در زمینه ی داستان های دینی، افزون بر رعایت ویژگی های این داستان خوب و تصویری مناسب که تدوین می شود (5) باید به چند نکته ی مهم توجه داشت:
 نخستین نکته ای که در انتخاب داستان ها و بیان آن ها برای کودکان باید مد نظر قرار گیرد، این است که این داستان چه تأثیری در روحیات لطیف و شاد آنان و نیز تکوین تصورات دیگرشان از مفاهیم دینی خواهد داشت. درست است که قرآن، احادیث و کتاب های تاریخی مملو از داستان های واقعی و در عین حال جذاب و آموزنده است، اما هر واقعیتی را نمی توان بازگو کرد. باید از خود بپرسیم که داستان ذبح اسماعیل (ع) توسط پدرش حضرت ابراهیم (ع) در تصور کودک از مهر و عطوفت پیامبران خدا چه تأثیری خواهد داشت؟ بیان داستان غرق شدن همه ی موجودات در آب و فقط نجات کسانی که بر کشتی نوح (ع) سوار بودند یا عذاب های اقوامی مانند عاد و ثمود، در محبت و علاقه ی فطری کودک به خدا چه لطمه ای وارد می سازد؟
 در یکی از پژوهش هایی که درباره ی میزان موفقیت تعلیم و تربیت دینی در مدارس انجام شده بود، (6) کودکی با شنیدن داستان اقدام حضرت ابراهیم (ع) برای ذبح فرزندش چنین عکس العمل نشان داده بود که «هم خدا و هم ابراهیم هر دو موجودات واقعاً وحشتناکی هستند و من خوشحالم که به جای اسماعیل نیستم». همچنین در مواجهه با داستان های عذاب الهی از جمله ماجرای غرق شدن دنیا در آب، پاسخ های دریافت شده، نشانگر تأثیرات منفی به ویژه در تصویر ذهنی کودکان از خدای خود داشت؛ (7) زیرا کودکان سعی دارند واژه های دینی را برحسب تجربیات خود معنا کنند و این امر گاهی چنان تأثیرات منفی به همراه دارد که ممکن است تا سالیان متمادی باقی بمانند.
 ما نیاز به آن داریم که برای فراگیران، داستان هایی را نقل کنیم که تصورات آنان را غنی سازد. این داستان ها باید متناسب با اهداف دینی مورد نظر گزینش شوند و از آنجا که هدف اساسی چنین پیام هایی نخست جذب کودکان برای پرورش و سپس سعی در پرورش آنان است، باید از داستان هایی استفاده کرد که چهره ای زیبا، دل نشین و مهربان را از خدا و پیامبران و امامان (ع) به نمایش بگذارد. به ویژه داستان های مذهبی که بیشتر با جنبه های احساسی سروکار دارند تا جنبه های شناختی.
 نکته ی دوم اینکه داستان های دینی و وقایعی که مربوط به تاریخ پیامبر (ص) و تاریخ اسلام می شود، در شرایط خاص خود واقع گردیده اند و اوضاع و احوال و نیز ادبیات آن متفاوت از چیزی است که کودکان به آن خو گرفته اند. از این روی، باید اطلاعات و هشیاری هایی را به کودکان داد تا درک درستی از آنچه می شنوند و می خوانند، داشته باشند. مجریان برنامه ها باید نکاتی را پیرامون زندگی، آداب و رسوم، خوراک، پوشاک و نوع معماری ساختمان های دوران های مورد بحث در این حوادث و داستان های گذشته بیان کنند تا کودکان در تفسیر آنچه می بینند و می شنوند، تنها به تجربیات محدود خود اکتفا نکنند.
 مباحث مربوط به معاد نیز نقش مهمی در ترسیم چهره ای محبت آمیز از خداوند و علاقه مند ساختن کودکان به پروردگارشان ایفا می کند. در نظر نوآموزان، زندگی پس از مرگ نباید به گونه ای وحشتناک و دهشت انگیز جلوه کند؛ بدان گونه که بیشتر از عذاب و رنج دوزخ سخن به میان آید. برای آنان باید از خوشی ها و لذت های بهشتی صحبت کرد و آنان را نسبت به خدا و رحمت او شایق و علاقه مند ساخت. به ویژه اگر کودکان در قبال لطف و پاداش الهی به طور مستقیم مورد خطاب قرار گیرند، تأثیر بسزایی خواهد گذاشت. تأکید زیاد بر عذاب های الهی سبب می گردد تصور محبت آمیز و مملو از لطف و مهربانی خداوند در اذهان کودکان خدشه دار شود و جای خود را به چهره ای نامطبوع از او بدهد که طبیعتاً تأثیر نامطلوبی در ارتباطات دینی خواهد داشت. افزون بر اینکه تأکید بیشتر بر بهشت و نعمت های الهی، هم انگیزه و رغبت به انجام دادن کارهای شایسته را در آنان به وجود می آورد و هم زندگی آینده را امیدبخش و پر از زیبایی و نشاط و در عین حال، بر اساس نظم، حساب و نتیجه ی اعمال آدمی ترسیم می کند.
 در پایان، ضمن اعتراف به اینکه درک دنیای دینی کودکان و سامان بخشیدن تعلیمات مذهبی، هنوز جای مطالعه و بررسی های فراوانی دارد، تلاش های صورت گرفته در مجامع علمی را ارج می نهیم.
 
پی‌نوشت‌ها:
 
 
*استاد دانشگاه امام صادق(ع
 1. Cox, Edwin, Problems and Possibilities forreligious education, Hodder and Stoughton, P.121-152.
 2. Bastide, Derek, Religious Education 5-12, the Falmer Press, P.33.
 3. Cox, Edwin, Problems and Possibilities for religious education, Hodder and Stoghton, P.121-152.
 4. ناصر باهنر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان شناسی رشد، 164-174.
 5. ر.ک: مصطفی رحمان دوست، قصه گویی، اهمیت و راه و رسم آن.
 6. Goldman, Ronald, Rediness for religion, Rutledge & Regan Poul.
 7. ر.ک: عزت خادمی، «درک کودکان دبستانی از مفاهیم دینی»، تعلیم و تربیت، ش 27 و 28.
 
 منابع:
 - باهنر، ناصر، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان شناسی رشد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چ نهم، 1386.
 - باهنر، ناصر، رسانه ها و دین: از رسانه های سنتی اسلامی تا تلویزیون، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات و سنجش برنامه ای صدا و سیما، چ دوم، 1387.
 - خادمی، عزت، «درک کودکان دبستانی از مفاهیم دینی»، تعلیم و تربیت، ش 17 و 28، 1370.
 - رحمان دوست، مصطفی، قصه گویی، اهمیت و راه و رسم آن، تهران، رشد، 1369.
 - شعاری نژاد، علی اکبر، روان شناسی رشد، تهران، اطلاعات، 1367.
 - مک کوایل، دنیس، مخاطب شناسی، ترجمه ی مهدی منتظرقائم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه، 1380.
 - نادری، عزت الله و سیف نراقی، مریم، «چگونگی پاسخ گویی کودکان 3 تا 13 سال تهرانی به سؤالاتی درباره ی مفهوم خدا»، مجموعه مقالات سمپوزیوم جایگاه تربیت در دوره ی ابتدایی، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1369.
 - Ang, Ien, In the Realm of Uncertainy, in Crowley & Michelle (eds) Communication Theory, Black well Publisher, 1987.
 - Bastide, Derek, Religious Education 5-12, the Falmer Press, London & New York, 1987.
 - Cox, Edwin, Problems and Possibilities for religious education, Hodder and Stoughton, London, 1983.
 - Fisk, John, Television Polysemy & Popularity, in Avery & Eason (eds), Critical Perspectives on Media & Society, Guilford Press, 1991.
 - Goldman, Ronald, Religious Thinking from Chidhood to Adolescence, Rutledge & Regan Poul, London, 1964.
 - Goldman, Ronald, Rediness for religion, Retledge & Regan Poul, London, 1965.
 - Harms, E, The development of Religious Experience in childrens, 1944.
 منبع: فصلنامه اسلام و پژوهش های تربیتی-2