تعریف تربیت

تعریف تربیت
تربیت از نظر علمای قدیم
   از نظر علمای قدیم آدم تربیت شده آدمی بود که آنچه که فضیلت نامیده می شود، در او بصورت خوی و ملکه درآمده باشد و مادامی که یک فضیلت به صورت ملکه در نیامده باشد یا به طبیعت ثانوی انسان بدل نشده باشد (حال) است نه فضیلت، زیرا امری زایل شدنی است؛ باید ملکه شود تا زوالش مشکل باشد. علمای قدیم در تعریف عدالت می گفتند: عدالت ملکه تقوا و پرهیزگاری است؛ یعنی تقوا و پرهیزکاری برای انسان، ملکه شده باشد و حتی می گفتند انسان آن وقت دارای اخلاق فاضله است که در عالم خواب هم دروغ نگوید. و بر این اساس است که اهتمام زیادی می شود که تربیت در سنین کودکی صورت گیرد. العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر و می گویند این مسأله مختص علم نیست و می شود گفت: التربیه فی الصغر ...(30)
 نظریه علمای غرب
   نظرشان این است که تربیت، صرف پرورش است. و چون بحث علمای غرب در تربیت، اخلاقی بوده و روی عقل و اراده بحث کرده اند نه روی حس دینی و حس زیبایی، گفته اند تربیت فقط و فقط پرورش نیروی عقل و اراده اخلاقی است و بس، و انسان را به هیچ چیز ـ چه خوب و چه بد ـ نباید عادت داد زیرا عادت مطلقاً بد است، چون همین که چیزی عادت شد بر انسان حکومت می کند و انسان به آن انس می گیرد و نمی تواند آن را ترک کند، و آن است که کاری را که انجام می دهد نه به حکم عقل و نه به حکم اراده اخلاقی و نه به تشخیص اینکه این کار کار خوبی است یا کار بدی، انجام می دهد بلکه به حکم اینکه عادتش شده و اگر انجام ندهد ناراحت می شود انجام می دهد. این مطلب در حدیث امام صادق (ع) وجود دارد: لا تنظروا الی طول رکوع الرجل و سجوده فان ذلک شیء اعتاده فلو ترکه استوحش لذلک و لکن انظروا الی صدق حدیثه و اداء امانته(31) و(32)
 
تربیت از نظر اسلام
 
 تربیت به معنای خروج از نادانی به دانایی و از کوری به بصیرت است و در اسلام بسیار مورد تأکید قرار گرفته. تا آنجا که پیامبر (ص) می فرمایند: روز خود را به یکی از چهار صورت زیر شروع کن: عالم باش یا دانش آموز یا مستمع علم و یا دوستدار علم. تو از این 4 گروه خارج نباش که هلاک خواهی شد(33). تربیت در قرآن به صورت های مختلف آمده است:
 
1) تربیت به معنای رسیدن به رشد
 
 هدایت به رشد، از جمله تعابیری است که در قرآن مجید برای تربیت به کار رفته، در سوره جن آمده: انا سمعنا قراناً عجباً، یهدی الرشد فامنا به ... (جن/1) هدایت به رشد که همان هدایت به کمال عقلی و پا برجا ماندن در راه حق است به عنوان هدف قرآن بیان شده اند و لذا این هدایت را می توان تربیت دانست. در آیه الکرسی می خوانیم: لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی (بقره/ 256) در این آیه، رشد (به معنای هدایت یافتن) در مقابل غی (گمراهی) آمده و بیان رسایی برای تربیت است. در آیه 10 سوره جن آمده است: اشر ارید بمن فی الارض ام ارادبهم ربهم رشدا. آیا منظور از خلقت افراد در زمین، شر و بدی بوده یا هدف پروردگار از خلقت آنان،‌ هدایت به راه حق مطمئناً هدف از خلقت، هدایت به طریق حق وخیر و ثواب است. اصحاب کهف از خداوند تقاضا می کنند که ربنا آتنا من لدنک رحمه و هیء لنا من امرنا رشدا (کهف/10)
 این آیه می رساند که:
 1- وسایل هدایت و رفتن در راه حق باید فراهم باشد (از جانب خدا)
 2- توفیق الهی نیز شامل انسان گردد (تا امر تربیت میسر شود)
 
2) تربیت به معنای هدایت به حق و کمال
 
 هدایت به حق و کمال از جمله اموری است که پیامبر(ص) مأمور به ابلاغ آن بود و می فرمود: ما اهدیکم الا سبیل الرشاد (غافر/ 29) از این آیه می توان برداشت نمود که هدایت به حق و کمال از اهداف انبیاء بوده و چون هدف آنان، تربیت انسانهاست، پس تربیت همان هدایت به راه حق و کمال است. هدایت به صراط مستقیم از معانی تربیت است که آن را هر روز در نمازهای یومیه از خداوند می خواهیم: اهدنا الصراط المستقیم
 
3) تربیت به معنای رسیدن به حد بلوغ و تشخیص (اشد)
 
 قرآن در بیان مراحل رشد آدمی می فرماید: ثم نخرجکم طفلاً ثم لتبلغوا اشدکم (حج/ 5) و نیز در بیان مراعات حال ایتام می فرماید: لا تقربوا مال الیتیم الا بالتی هی احسن حتی یبلغ اشده (انعام/ 152) (در این آیه حد بلوغ و تشخیص برای رجوع امور ایتام به آنها، لازم دانسته شده است) در سوره یوسف، حد بلوغ و تشخیص را شرط سپردن حکم و علم به پیامبران قلمداد می کند: و لما بلغ اشده آتینا حکماً و علماً (یوسف / 22)وقتی یوسف (ع) به مرحله بلوغ و تشخیص رسید، به او حکم و علم (آگاهی و قضاوت بر مبنای آگاهی) عطا کردیم. در آیه 82 صوره کهف می خوانیم: فاراد ربک ان یبلغا و یستخرجا کنزهما ـ پس پروردگارت اراده کرده که آن دو یتیم به حد بلوغ و تشخیص برسند و گنجهای خود را استخراج کنند. این آیه به سه مطلب، اشاره دارد:
 1- زمینه ساز تربیت، خداوند است.
 2- اراده خداوند بر این امر تعلق دارد که افراد به حد بلوغ و رشد (تربیت) برسند.
 3- وقتی افراد تربیت یافتند (بالغ گردیدند) می توانند امور شخصی آنان را به خودشان واگذار کرد تا در آن تصرف نموده و ذخایر خویش را استخراج کنند.جمله «یستخرجا کنزهما» به غیر از اشاره به تصرف در مال، می تواند به معنای بروز و ظهور استعداد ها (که خود گنج در افراد است) دلالت داشته باشد. ا ستخراج این استعداد ها و از قوه به فعل رساندن آنها از اطراف عمده تربیت است.
 
4) تربیت به معنای تزکیه نفس و اخلاق
 
 تزکیه نفس عبارت است از آراستن نفس به نیکی ها و پیراستن از بدی ها،که تعبیر دیگری از تربیت است و از اهداف رسالت انبیاء: لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکلتاب و الحکمه (آل عمران/164) در سوره شمس (آیه 9و10) پس از سوگند به نفس و تعادل توازنی که در آن برقرار است می خوانیم: قد افلح من زکها و قد خاب من دسها ، بنابراین آیه، تزکیه نفس باعث رستگاری است و این همان چیزی است که منظور تربیت است. سوالی که ممکن است در اینجا پیش آید این که تفاوت رستگاری در کلام حضرت علی(ع): «فزت و رب الکعبه» و کلام قرآن «قد افلح من زکها» چیست؟ در پاسخ بایدگفت: رستگاری از نظر قرآن به این معناست که انسان خود را از آلودگی ها پاک کند (رستگاری درونی)، ولی رستگاری در کلام حضرت علی (ع) به معنای نزدیک شدن به خداست و حضرت علی (ع) خودشان (از دیدگاه قرآن) از آلودگی ها پاک و رستگار بودند. اخلاق جمع خلق و بمعنای خصوصیات و اوصاف باطنی و درونی انسان است و در واقع ناظر به جنبه های معنوی شخصیت انسان حدیث معروف نبوی (همانا من برای به اتمام رساندن خوبی های اخلاقی مبعوث شدم). ناظر به تکمیل ابعاد معنوی شخصیت انسان ها و بیان و تعبیری از تربیت است.
 
5) تربیت به معنای ادب
 
 واژه ادب، تعبیری دیگر از تربیت و حتی مترادف با آن است. این معنا را می توان از سخنان حضرت علی (ع) به خوبی دریافت: هیچ بخششی از جانب پدر به فرزند برتر از ادب و تربیت نیکو نیست(34).و در وصیت به امام حسن (ع) می فرماید: همانا دل نوجوان همچون زمین دست نخورده ای است که هنوز بذری در آن پاشیده نشده و هر بذری که در آن افکنده شود به خود می گیرد وآن را می رویاند. پس به ادب (و تربیت تو) همت گماشیتم، پیش از آنکه دلت سخت شود و حقایق را نپذیرد و عقلت مشغول به امور دیگر گردد، تا در سایه اندیشه و تفکر به امور مربوط به خودت اقدام نمایی و از تجربیات مکرر اهل تجربه معاف گردی.
 
نکات تربیتی حدیث:
 
 1- دل هر نوجوان، در ابتدا آماده پذیرش روش های مختلف تربیتی است.
 2- تربیت به لفظ ادب تعبیر شده و باید توسط مربی اعمال شود (نمی توان انتظار داشت که بدون وجود مربی و روش تربیتی، فرد به کمال برسد «نقش مربی در تربیت»).
 3- اگر تربیت انجام نگیرد، قلب و اندیشه فرد به سویی کشیده می شود که حرکت وی را به سوی کمال دشوار می سازد(35)
 
6) تعریف جامعی از تربیت اسلامی
 
 تربیت اسلامی به معنای «شناخت خداوند به عنوان رب یگانه انسان و جهان برگزیدن او به عنوان رب خویش و تن دادن صرف به ربوبیت او» است.عناصر اصلی عبارتند از: شناخت، انتخاب، عمل
الف) شناخت: آدمی باید دریابد چرا فقط خداوند، رب یگانه هستی است.
 ب) انتخاب: شناخت به دست آمده، زمینه انتخاب است.یعنی آدمی در پرتو شناختی که به دست آورده، خدا را رب خود برگزیده و دیگران را وا می گذارد: ان هذه تذکره فمن شاء اتخذ الی ربه سبیلا (مزمل/ 19)در این آیه تصریح شده که خدا را رب گرفتن و راه او را پیمودن، همه اموری است که باید مورد (خواست) انسان قرار گیرد. و بدون آن، نه در راه خدا رفتن معنی دارد و نه حاصل این راه نصیب کسی می شود (همه به انتخاب و خواست خود انسان است).
 ج) عمل: پس از شناخت و عزم، باید تن داد، اما راه تن دادن به ربوبیت خداوند تنها از طریق تن زدن از ربوبیت غیرهموار می شود و این میسر نیست مگر در پرتو رسیدن به ویژگیهایی همچون تطهیر و تزکیه (که در سایه توفیق الهی حاصل می شود)(36)ولیکن از نظر ما تربیت اسلامی ایمان قلبی به ربوبیت، مربوب از جهت جسم و روح است چنانکه عمل به غیر بواسطه جسم انجام نگیرد و اندیشه به اضلال در وجوه روج نگنجد. هر چند پیمودن این طریق ره سپردن به دشواری ها و سختی هاست اما از مذمت و مذلت دور است وادله اساسی این مدعا کتاب راهنمای مسلمین و سنت مطهران است. پس هرگاه چنین تربیتی رادر فردی ثمر شد، قلب، اراده و ایمان او به منبع قرائن، هستی آنچنان متصل گردد که گشودن این بند را در توان کسی نیابم و مثل این مبحث علی (ع) است که در بستر صاحب منصب تربیت اسلامی یعنی پیامبر اکرم (ص) تکوین یافت.