تربیت دینی و روان شناسی ارزش ها

تربیت دینی و روان شناسی ارزش ها
 
 ارزش از آن جنبه برای اشخاص ارزش تلقی می شود که ساختار وجودی آن از سازوکارهای لازم بینشی، انگیزشی، عاطفی، احساسی، حسی و حرکتی برخوردار باشد. در روان شناسی ارزش ها بیشتر از چیستی پایه ها، ساختارها، ویژگی ها و عرصه های روان شناختی ارزش ها سخن به میان می آید. دین و گرایش های دینی به عنوان سرآمد ارزش ها از روان شناسی دین و ارزش ها وام می گیرد و بر اساس پیروی از قواعد و ضوابط آن ها شکل می پذیرد. همان گونه که چگونگی شکل پذیری خلق و خو، روح و روان، احوال، عادت ها و رفتار دینی انسان را باید در تربیت دینی جست و جو کرد، چیستی این امور را باید در روان شناسی دین و ارزش ها مورد مطالعه و بررسی قرار داد. روان شناسی ارزش ها از آن جهت اهمیت دارد که در تفسیر ارزش ها، به جای توجه محض به عوامل فرهنگی و بیرونی، به واقعیت اشخاص می نگرد و از درون انسان به تبیین روان شناختی ارزش ها می پردازد. چنین رویکردی در تفسیر ارزش ها به روشنی اهمیت ارزش های درونی شده و انعکاس آن ها در منش و رفتار و گفتار شخص را بیان می کند.
 تفسیر روان شناختی ارزش ها به آسانی نشان می دهد که چگونه تصمیم سازی شخص در همه ی امور جاری زندگی ارزش پایه بوده، از کانون ارزش ها سرچشمه می گیرد. بدین ترتیب، در روان شناسی ارزش ها بر این نکته تأکید می شود که ما انسان ها ماشین نیستیم و زندگی ما ماشینی نیست که هر چه هست از بیرون بر ما دیکته شود و هیچ از درون تراوش نکند. هر انگیزه ای که در سر می پرورانم، هر سخنی که می گویم، هر عملی که انجام می دهم و هر حرکتی که از من سر می زند، همه از حضور و سلطه ی ارزش ها در درون من حکایت دارند. از آن گذشته، ارزش ها ـ به ویژه ارزش های عینی ـ با تار و پود وجود انسان آن می کنند که غذا با ساختار و فیزیولوژی بدن. به عبارتی، ارزش ها از هر قسم که باشند، غذای روح و روان انسان را تأمین می کنند. بنابراین اهمیت ارزش ها برای روح و روان انسان و شکل پذیری و تثبیت رفتار او از اهمیت غذا برای جسم انسان، اگر نگوییم بیشتر است، هیچ کمتر نیست. در حقیقت، «ارزش ها در زندگی انسان جنبه ی حیاتی می یابند و دوام و بقای زندگی انسانی را تضمین می کنند». (1)
 از طرفی، روان شناسی ارزش ها روند درونی شدن ارزش ها، پدید آمدن عادت های ارزشی و شکل پذیری رفتار و پیگیری آثار و بازدهی های این ارزش ها را در زندگی شخصی و اجتماعی دربر می گیرد. با این بیان، بخشی از اصول و ضوابط حاکم بر تربیت دینی، در روند درونی سازی ارزش ها ـ به ویژه ارزش های دینی ـ از مبحث روان شناسی ارزش ها اقتباس می شود.
 از جنبه ی هستی شناختی، هر چیز و هر امری ارزش وجودی دارد. در این صورت چه بسا چیزی را نتوان بی ارزش دانست؛ اما از جنبه ی انسان شناختی برای تبیین چیستی ارزش در جست و جوی «عنصری هستیم که به گونه ای برای انسان از جنبه ی مادی و معنوی منفعتی به دنبال داشته باشد». با این بیان مطلوبیت و منفعت یک امر یا یک چیز برای انسان معیار ارزیابی و ارزش گذاری خواهد بود. هنگامی که گفته می شود یک امر یا یک چیز برای انسان مطلوبیت دارد، «یعنی انسان واقعاً با قصد و اراده و عزم به فکر دریافت آن است و سعی در اکتساب آن دارد». (2) بنابراین آن چنان که شهید مطهری اظهار داشته است، «ارزش و منفعت، هر دو از یک مقوله اند؛ یعنی از یک جهت یک جور هستند، هر دو با واقعیت انسان ارتباط دارند؛ منتها انسان تنها این بنیه ی مادی نیست، خیر مادی برای او نوعی ارزش دارد، خیر معنوی نوعی دیگر». (3)
 ارزش و ارزش گذاری در ساحت تعلیم و تربیت نیز «حامل بار مفهومی خاصی از خداست و مطلوبیت است. در هر صورت، مطلوبیت هر چیز، هر دستور و یا هر گزاره ای ارزش آن چیز، دستور و یا گزاره را نشان می دهد ... . بدین ترتیب عنصر مطلوبیت، از مهم ترین عناصری است که می تواند معیار بازشناسی ارزش ها از ضدارزش ها در هر قلمرو و زمینه ای به حساب آید». (4) چیزی که هست، ارزش ها بر دو دسته اند: شخصی و عینی؛ یعنی مطلوبیت در ارزش ها از دو نگاه شخصی و عینی قابل پیگیری و بررسی است. ارزش ها هنگامی عینی به شمار می روند «که در واقع و صرف نظر از اندیشه ی شخص یا اشخاص، بقای زندگی انسانی را تضمین می کنند. ارزش های شخصی، از جانب دیگر، اموری هستند که به اعتقاد شخص و یا اشخاص می توانند تداوم بخش زندگی انسانی باشند». (5) در فرآیند تربیت دینی بیشتر بر ارزش های عینی و حقیقی تکیه و تأکید می شود تا ارزش های شخصی؛ هر چند ارزش های شخصی نیز در صورتی که با ارزش های عینی و باورهای حقیقی معارضه ای نداشته باشند، ارزشمند هستند.
 
سخن پایانی
 
 به بیانی که گذشت، انسان سرشار از دارایی ها و استعدادهای روان شناختی است که تمام ساحت های وجودی او را ـ از ساحت بینش و انگیزش و اندیشه، احساسات، عواطف، امیال، گرایش ها، غرایز و امور فطری تا ساحت و رفتار و کردار انسانی ـ دربر گرفته است. این امکانات و تجهیزات درونی و روان شناختی به کمک اعضای بدن انسان، از او موجودی مبتکر ساخته و وی را سرآمد همه ی آفریده ها معرفی کرده است. انسان با برخورداری از این امور قابلیت لازم را برای
تربیت پذیری دارا شده و شرایط ویژه را برای دریافت نشان تربیت و لیاقت احراز کرده است. در تربیت دینی که به واقع نوعی پرورش ارزش ها به شمار می آید، ضرورت بهره مندی و برداشت از این امور نمایان تر خواهد بود. به پشتوانه ی امور مزبور، روان شناسی ارزش ها مهم ترین عناصر روان شناختی تربیت دینی را تفسیر می کند و اهمیت نقش کارکردهای روان شناسی را در زمینه سازی و انگیزه سازی برای تربیت دینی و جهت بخشیدن به بینش ها، اندیشه ها، گرایش ها، احساسات، عواطف، هیجانات و انگیزه ها آشکارتر می سازد. روان شناسی ارزش ها در یکی از مباحث مطرح به این مهم می پردازد که ارزش ها ـ و از جمله ارزش های دینی ـ چرا و چگونه در وجود یک شخص نهادینه می شوند و شاکله ی او را دربر گرفته، به وجود او هویت می بخشند؟ شاخص این قبیل کارکردها در یک نگاه، تغییر و تحولات درونی و روانی است که انسان در اثر پایبندی به ارزش ها و مفاد تربیت دینی در خود احساس می کند و آثار مترتب بر این احساس لطیف و ظریف را در گفتار و رفتار و منش و خلق و خوی خود ظاهر می سازد.
 معلمان و مربیان دینی با وجود این، نقش بسیار حیاتی و حساسی دارند که با ایفای آن، فراگیران از هر جهت برانگیخته می شوند تا خود با اختیار و اراده و تصمیم و همت خویش مسیر تعالی و کمال را هر چه شایسته تر در پرتو آموزه های دینی و پایبندی به آثار و لوازم آن ها طی کنند. بدین ترتیب، وظیفه ی اصلی مربی در این خصوص وظیفه ی ارشادی، تنبیهی و برانگیزانندگی است و نقش او به عنوان یک مربی دینی به حسب مورد نقش هدایتی به هر دو صورت راهنمایی (ارائه ی طریق) و یا مشاوره و به مقصدرسانی (ایصال الی المطلوب) خواهد بود؛ در نتیجه فراگیر در فراگیری آموزه های دینی و التزام به مفاد آن ها کوچک ترین تحمیلی احساس نخواهد کرد. این در صورتی است که فراگیر به دین فطرت گرویده باشد و پیرو آن در مسیر رسیدن به حقیقت ناب گام بردارد.ش
 
پی‌نوشت‌ها:
 
 
* استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی
 1. رهنمایی، درآمدی بر مبانی ارزش ها، ص 25.
 2. همان، ص 24.
 3. مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص 236.
 4. رهنمایی، درآمدی بر مبانی ارزش ها، ص 26-27.
 5. همان، ص 25.
 
 منابع:
 - آذربایجانی، مسعود و موسوی اصل، سیدمهدی، درآمدی بر روان شناسی دین، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1385.
 - آذربایجانی، مسعود، روان شناسی دین از دیدگاه ویلیام جیمز، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.
 - حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول (ع)، قم، مؤسسه ی النشر الإسلامی، 1421 ق.
 - رهنمایی، سیداحمد، درآمدی بر فلسفه ی تعلیم و تربیت، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1387.
 - رهنمایی، سیداحمد، درآمدی بر مبانی ارزش ها، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1387.
 - الکلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365.
 - طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1396 ق.
 - فونتانا، دیوید (1385)، روان شناسی دین و معنویت، ترجمه ی الف. ساوار، ادیان، قم.
 - مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، الوفاء، 1404 ق.
 - مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن (1)، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1384.
 - مصباح یزدی، محمدتقی، به سوی خودسازی، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1387.
 - مصباح، مجتبی، فلسفه ی اخلاق، قم، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1381.
 - مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1374.
 - مطهری، مرتضی، مجموعه ی آثار (انسان در قرآن)، تهران، صدرا، 1379.
 - نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه ی آل البیت (ع) لإحیاء التراث، 1408 ق.
 - وولف، دیوید ام، روان شناسی دین، ترجمه ی محمد دهقانی، تهران، رشد، 1386.
 - Flower, J. Cyril, An Approach to the Psychology of Religion, Reutledge, London, 2001.
 - Kirkpatrich, Lee A, Attachment, Evolution and the Psychology of Religion, The Guilford Press, New York & London, 2005.
 - Spika, Bernard, et al, The Psychology of Religion: An Empirical Approach, The Guilford Press New York London, 2003.
 فصلنامه اسلام و پژوهش های تربیتی-2